Jamaika’daki İztuzu’nun Don Kişotları

İlk kez İztuzu’na çocuk yaşta gittiğimde, daha önce görmediğim genişlikteki kumsal, geceleri gelip yavrulayan kaplumbağaları koruma çabası, bir de sivrisineklerin bitmek bilmez saldırıları kazınmıştı zihnime.  Yumurtalara zarar vermemek için kumsala güneş şemsiyesi bile koyulmadığını, hava karardıktan sonra da plaja girilmediğini hatırlıyorum. Çevreci hareketlerin pek de yaygınlaşmadığı 80’li yıllarda bu tarz bir duyarlılık öyle bir kazınmış ki zihnime, yıllarca nerede bir deniz kaplumbağası görsem korumaya kalktım desem komik olacak ama yok değil böyle enteresan anılarım. Bundan 6 yıl kadar önce Muğla Ekincik’te bir deniz kaplumbağasının denizin içinde belirivermesiyle, kocaman kocaman adamlar düşüvermişlerdi hayvancağızın peşine. Annemin arkadaşları ile kızlarından oluşan östrojen oranı yüksek ekibimizden özellikle en gençler olarak ben ve Başak’ın can havliyle atılmasıyla kaplumbağayı o meraklı erkek güruhundan korumayı misyon edinivermiştik kendimize. Kaptan Cousteau bozması adamlar ve onlara alkış tutan eşlerinin imalı bakışları karşısında yoktan bir dernek uydurup, “Ekincik Carettaları Koruma Derneği” olarak kaplumbağadan uzaklaşmaları gerektiği yönünde ültimaton çakıyorduk deniz kaplumbağası görmemiş yurdum insanlarına. 

Bir yandan İztuzu plajının özel bir şirkete ihale edilmesine tepkiler sürerken, uzaklardaki Karayip adası Jamaika’nın Ocho Rios bölgesinde, kendini deniz kaplumbağalarına adamış Mel’i görünce tekrar hatırladım bu absürt sahneyi. İnsanların deniz kaplumbağalarını çorbasını yapıp yemek ve sırtından çeşitli süs eşyaları yapmak için avlamakla kalmayıp, yumurtalarını çalıp yediklerini de öğrenince (Kimi Latin Amerika ülkelerinde olduğu gibi afrodizyak özellikleri ve ömrü uzattığı gerekçesiyle Sri Lanka’da da bunun yaygın olduğunu duymuştum) bizim memleketin meraklı Cousteau’cukları pek masum göründü gözüme ne yalan söyleyeyim. Oysa deniz kaplumbağalarının yediği deniz süngerleri gibi toksik maddeler pişirilse bile yok olmadığından, deniz kaplumbağası eti ölümcül zehirlenmelere yol açabiliyormuş (özellikle çocuklarda). 

Emekli olduktan sonra Jamaika’ya yerleştiğinde deniz kaplumbağaları hakkında hiçbir şey bilmeyen İngiliz Mel (Melvyn Tennant)*, ilk kez evinin yakınına yumurta bırakmaya gelen deniz kaplumbağalarını gördüğünden beri kendini nesli tükenmek üzere olan bu canlıları korumaya adamış kendini. Oracabesa’da yumurtadan yeni çıkan deniz kaplumbağalarının denize ulaşmalarını izlemek üzere toplaşmış kaplumbağa meraklılarına yıllardır yaptığı çalışmayı, bireysel bu girişiminin şimdi nasıl daha örgütlü ve etkin bir hale geldiğini anlatıyor doğa bilimci titizliği ve hassasiyetiyle. On yıl önce yüzde sıfıra yakın olan başarılı üreme oranı bugünlerde yüzde 90-95’e ulaşmış.

Dört ay boyunca her gece ellerinde fenerler, kuluçkaya yatmak için sahile çıkan deniz kaplumbağalarını öldürmeye çalışan halkı kovalamakla başlamışlar işe. Sonra sabahları da nöbet tutmak gerektiğini çünkü insan denen mahlûkatın gündüzleri de yumurtaları çalmak için geldiğini fark etmişler. O yıl gelen 49 deniz kaplumbağasının yaptığı 3 yuvadan 350 tane yavru kaplumbağa denize ulaşırken, bu sene 21 bine yaklaşmış durumda toplamda denize ulaşan yavru sayısı. Anne kaplumbağanın yumurtaları bıraktığı yeri tespit edip, yuvanın üstüne sineklik koyup kumla kaplıyorlar, on dokuzuncu yüzyılda şeker kamışı plantasyonlarındaki farelerle mücadele etmek için Jamaika’ya getirilen firavun fareleri (mongoose) yumurtaları yemesin diye.  Gece dişi kaplumbağa yumurta bırakırken trans durumundayken ölçüp fotoğrafını çekip isim veriyorlar ve bir etiket takıyorlar. Böylece nereye giderse o kaplumbağayı takip edebilir hale gelmekle kalmıyor, hem de her kaplumbağa için bir envanter ve plajın neresine yumurta bıraktığına dair harita oluşturabiliyorlar. Anne kaplumbağa yumurtaları bırakır bırakmaz insanlar çalmasın diye gece bıraktığı ayak izlerini plajı süpürerek yok ediyorlar.

Dünya’daki sekiz deniz kaplumbağası türünden, Türkiye’ye gelen özellikle Dalyan, İztuzu’nda adını duyduğumuz Caretta carettalar, Karayipler’de görünenler ise şahin gagalı (hawksbill) deniz kaplumbağaları. Deniz kaplumbağaları yuvadan çıkıp denize yürürken adeta doğal bir GPS aracılığıyla koordinatları beyinlerine işleniyor, bu yüzden minik yavruları alıp denize bırakmaya çalışmanın iyilik taşlarıyla cehenneme giden yolu döşemekten ibaret olduğunu hatırlatalım. Yavrular kendileri denize ulaşmalı ki üreme yaşı geldiğinde yumurtalarını bırakabilmek için doğdukları yere geri gelebilsinler. İki yılda bir yumurtlayan bu deniz kaplumbağaları yine doğdukları yere, Jamaika’ya geldiklerinde Mel’in deyimiyle “Jamaikalılaşıp” birçok partnerle cinsel ilişkiye giriyorlar ve spermleri depolayıp 15 günde bir yumurtladıkça yumurtaları bırakmak üzere sahile geri geliyor ve bir seferde yaklaşık yedi yuva yapabiliyorlar. 

Nesli tükenme tehdidi altındaki bu deniz kaplumbağaları doğal haline bırakıldığında yüzde 30’luk bir kayıp yaşanıyor denize ulaşana kadar, bu yüzden denize ulaşma oranını artırmak için yavrular yuvadan insan eli yardımıyla çıkartılıyor. Hazır olup olmadıklarını kontrol ettikten sonra yavrulara saldırabilen büyük balıkların koyda olmadığı saatlerde yani, güneş batmadan bir buçuk saat önce çıkartılıyorlar yuvadan.  (Bunu öğrenene kadarsa Mel’in telefonda bize niye saat dört buçukta yuvadan çıkacaklar gecikmeyin dediğini anlayamamıştık bir türlü.) 

Denize atılan poşeti denizanası sanıp yiyince hastalanan Mama Edda Leatherback’in Reggae Band tarafından kurtarılışını anlatan, Reggaeci Shaggy’nin şarkılarını yaptığı müzikli hikâye kitabı favorilerinin arasında olan bizim evin yavru kaplumbağası Serena ise Mel’in detaylı anlatımını pür dikkat dinleyip 170 adet minik yavrunun denize ulaşma yolculuğunu adeta huşu içinde bir merakla izledi.   

Buradaki lakabıyla “kaplumbağa adam” Mel’in de dediği gibi bütün bu çabaların kalıcı olmasının asıl koşulu yerel halkın, özellikle de geleceği bu canlıların geleceği ile koşut çocukların diğer canlılar ve doğayı gönülden sevip sahiplenerek yetiştirilmesi. Okuyup anlatmak önemli de insan gözleriyle görüp, teni tenine değdi mi daha bir coşku ile bağlanıyor diğer canlara, canlılara. Mesela civar okullardan çocuklar Dalyan’da kaplumbağaların nasıl yuva yaptıklarını ve yavruların denize ulaşma çabalarını görmeleri için İztuzu’na götürülse olmaz mı? Yoksa artık okul gezileri sadece cami ve türbelere mi yapılacak Yeni Türkiye’de? İnsanların yiyip içtikleri, oturup kalkışları, yatak odaları, inançları, inançsızlıkları yerine sürüngeniyle, uçanıyla, yüzeniyle, fotosentez yapanıyla yapmayanıyla, demem o ki evrenin bilip bilebildiğimiz tüm diğer canlılarıyla birlik ve beraberlik içinde yaşamasının koşullarına yorulsa keşke kafalar...

* “Kaplumbağa Adam” Mel, TEDxJamaica konuşmasında sürecin detaylarını kısaca anlatıyor meraklılar için: https://www.youtube.com/watch?v=8kJheiKX7So

Yine yeni yeniden hastalık

Başka şeyler yazacakken yine hastalık yazar buldum kendimi. Bu marazi halden sebep çevreye verdiğim rahatsızlıktan dolayı özür diler, derdimin sizleri bedbaht hastalık hikâyelerimle bunaltmak olmadığını baştan belirtirim. Şimdi başlayalım hikâyemize: 

Serena’nın görece hafif atlattığı Chikungunya (Buralarda kendisine kısaca Chick-V de denen bu virüs ile ilgili daha ayrıntılı bir yazı yazmıştım önceden) vakasının ardından üç elemanlı aile kümemizde iki faranjit, bir alt solunum yolları iltihabına bağlı öksürük nedeniyle tam kadro isteksiz bir antibiyotik kürü yaptık. Isının 25 derecenin altına düşmediği bir havada üşütmek de bir beceri tabi ama işte hep o terli terli yenen rüzgârlar, sağdan soldan vuran vantilatörler, biz evde kullanmasak kaç yazar, kimi dükkânlarda marketlerde sanki elektrik bedavaymışcasına açılan klimalar hasta eder ya insanı. Neyse “bağışıklığımız iyi galiba, çabuk ve kolay atlatıyoruz” derken üç gün önce sağ kürek kemiği ve sol bileğimde bir ağrı ile uyandım. Bir önceki gün dalış eğitiminde tüp çıkarsa suyun altında nasıl yeniden takılır çalışması yaparken fazla zorlamışım hamlamış bedenimi diye geçiştirmeye çalışsam da ilerleyen saatlerde artan ağrılar, yükselmeye başlayan ateş ve vücudun değişik yerlerinde beliren kızarıklıklar ile hemen hemen bütün semptomlar yerini bulmuştu. Bu yakınlardaki kliniklerde mesai saatleri dışında sürekli doktor bulmak pek mümkün değil, duruma göre telefonla geliyor doktorlar. Yarım saat bekledikten sonra gelen doktor neyseki geçen sefer gözlerini patlata patlata konuşan doktordan biraz daha mı sempatik ne (zaten yolda Serena o doktorun taklidini yapıp o varsa ben korkarım diyerek baştan resti çekmişti). Kendi karısı da geçenlerde chikungunya olduğundan empati dolu bu doktor, hem de beni beraber muayene etsinler diye Serena’ya da bir stetoskop verince gönlünü kazandı bizimkinin hemen.

Bildik bir takım lafların dışında bu sevimli doktorun da söyleyecekleri kısıtlı, ama dürüst en azından. Bilmiyoruz diyor ben ısrarla sordukça: “şimdi beni sokan bir sinek sizi de sokarsa siz de chikungunya mı oluyorsunuz? Yoksa o sinek yavrulayınca onun yavruları mı taşıyor virüsü?” “Aslında bakarsanız sadece sivrisineklerle bulaştığından bile emin değiliz artık”. Hıh? Birkaç dakika manasız bir sessizlik. Bu sağda solda konuşulan bir şehir efsanesi ama ilk kez “yetkili bir ağızdan”  duymak bir acayip doğrusu. Ne yani hava yoluyla da mı bulaşıyor bu meret? Ateş ve ağrıya karşı Parasetamol, C vitamini ve kaşıntıya yönelik bir ilacın yanı sıra antienflamatuvardan oluşan reçeteyi alıp bir dünya para ödemek üzere eczaneye gidiyoruz zira ilaçlar ateş parası Jamaika’da.

Sanırım bu antienflematuar ilacın da etkisiyle eklem ağrılarım o kadar dayanılmaz değil ve tamamen geçmese de çabuk atlatıyorum bence, etrafımda diğer gördüğüm vakalara göre en azından. Ancak antienflematuar vermek biraz riskli sanırım, çünkü bu tür kimi ilaçlar dang hummasında iç kanama riskini artırabiliyormuş, chick-V ile dang hummasının belirtileri çok benzer olduğundan risk almamak için eklem ağrılarını rahatlatsa da antienflamutuar vermiyor genelde doktorlar. (42 dereceyi bulan ateşi nedeniyle ambulansla hastaneye kaldırılan Kolombiyalı üst kat komşumuzun 9 yaşındaki oğluna ancak kan testi yaparak kesin tanı koyunca verdilerdi antienflamatuvar.)

Cumartesi günü yatakta uzanmış PADI Dalış sertifikası için geriye kalan iki dalışımı, yapmayı düşündüğüm röportajları ve sigarayı bıraktığım üç haftadan beri ritme oturtmaya çalıştığım sabah koşularını bir süreliğine ertelemek zorunda kalacağımı düşünüp, beni bu hale getiren bu hastalıkla sinir harbine girmek üzereydim, bir anda içimden başka bir ses duyduğumda: “virüsle mücadeleyi bırak”. Ben ki üç cümlesinden biri “keşke” ile başlayan, ben ki maziyle didişmekten mazoşistçe bir zevk alan, ben ki kılı kırk yararak yaptığı planları bozulunca sudan çıkmış balığa dönen obsesif kompulsif eğilimler yumağı, bir anda yatakta kendi kendime gülümserken buldum kendimi. “Oh! Ne zamandır izlemek istediğin bir film vardı hadi aç onu izle, hiçbir program yapma, biraz hastasın kabul et, belirsiz bir tarihe kadar hiçbir halt yapamazsın, tadını çıkar işte” . Ağrılarım ben bu virüsle savaştığım için vardı, savaşmayı bırak, “şımarıklığını topla bir rafa kaldır ve hastalığı, virüsü, olumsuzlukları, planlanmayan sonuçları da güzellikler gibi kabul et”.

Louise Hay’in Hastalıkların Zihinsel Sebepleri kitabına göz gezdirmişliğim, ara sıra içsel çalışmalar, yoga ve meditasyonlar yapmışlığım, bu tür konulara merakım vs. olsa da ilk kez bu basit ve yalın gerçek vahiy oluyordu, hem de bu kadar somut, kendiliğinden, hayatın içinden, durup dururken. Sırıtıyordum hin hin bir yandan. “Tamam ulen” dedim içimden “bırakıyorum kendimi, bu hastalığa değil belki ama bu deneyime teslim oluyorum.” Olabildiğince bu virüse böyle yaklaştım bu süreçte ve beşinci gün sabah koşuya olmasa da yürüyüşe bile çıkabildim, kimilerinin haftalarca doğru düzgün yürüyemediğini düşünürsek gayet iyi atlatıyorum bu acayip isimli hastalığı. Evet, dışarıda bir dünya dolusu insan ömür boyu bu tür ağrılarla yaşamaya çalışıyor, bir gün, bir hafta ya da bir ay bunu yaşayacağım. Hem çeşitli hastalıklarla bir ömür yaşayan diğer insanlar gibi benim de bunu yaşamanın bir nedeni olmalı, evet bu bir deneyim ve bir nedeni vardı bu deneyimin. Belki bunu fark etmem içindi. Belki bambaşka bir şey. Belki de sadece bu hastalık sayesinde varlığını hatırladığım çenemde, el ve ayak parmaklarımda ve bilumum ücra köşelerimdeki eklemlerimi fark etmem içindi. O eklemleri de, o eklemleri bir süre kullanılmaz kılan virüsü de sevmem içindi. 

Peki ya uyuza yakalanmış gibi kaşınıp durmaya da mı dayanamazsın?  Kızmayı bırakamaz mısın? Geçmişte olmuş bitmiş bir olaya, hatta yaşamımın bu ana kadar akışının tamamına, uykusundan ağlayarak uyanan kızıma, şunları yazarken bile vücudumun en olmadık yerlerine batan iğne duygusuna, binlerce karınca dolanıyormuş hissine neden olan bu virüse, sisteme, izin versem bu şahane adada geçen günlerini karartacak şu bitmez bilmez inşaat sesine kızıp durmayı bırakıp, sadece bir an dursam ve dursam ve bir daha durup derin bir nefesle bütün kötücül düşüncelerimi, kızgınlıklarımı (hepten çöpe atamasam da en azından) raflara, karanlık dolapların nemli köşelerine falan kaldırsam?

Evet, evet kesinlikle kaldırsam….